Zoigl & Kommune

Zoigl is het bier van (vooral) de noordelijke Oberpfalz, het deel van Beieren tussen Franken en Tsjechië. Het is niet alleen een bier, maar met name ook een aparte manier van brouwen – vergisten – lageren – uitschenken. Het woord is afgeleid van Zeichen, en verwijst naar de zespuntige brouwersster, die uitgehangen werd en wordt om aan te geven dat er in het huis Zoigl wordt uitgeschonken. Het begrip is de laatste jaren met de toenemende populariteit enigzins verwaterd, ook al omdat de term Zoigl niet beschermd is. Anderzijds is er ook niet-traditionele Zoigl van commerciële brouwerijen die best de moeite waard is, en vaak wel op de traditionele manier in Zoiglstuben (zeg maar “huiskamer-café’s”) wordt uitgeschonken. Voor velen is juist de bizondere “Wirtshaus-Kultur” van de Zoigl-Stuben het belangrijkste: iedereen is gelijk (men spreekt wel van “Oberpfalzer Kommunismus”, terwijl de Oberpfalz politiek gezien juist behoorlijk conservatief is).

Echter Zoigl

De Zoigl die nog geheel volgens de traditie geproduceerd en uitgeschonken wordt staat bekend als “Echter Zoigl vom Kommunbrauer”. Deze wordt nog gebrouwen in 5 plaatsen in de Oberpfalz, namelijk Eslarn, Falkenberg, Mitterteich, Neuhaus en Windischeschenbach (Neuhaus is sinds 1972 een deel van de gemeente Windischeschenbach). Elk van deze plaatsen heeft een kommunale brouwerij waar elke inwoner met brouwrecht (verbonden aan huis-/grondbezit) bier kan (laten) brouwen. Het bizondere is dat deze Kommunbrauereien geen volledige brouwinstallaties hebben, gist- en lagertanks ontbreken namelijk. De gekookte en gehopte wort wordt aan het eind van de brouwdag naar een koelschip gepompt en koelt daar gedurende de nacht af. De volgende dag wordt de wort met een tankwagen naar het huis van de brouwgerechtigde gebracht, waar het bier vergist en gelagerd wordt. Op die manier wordt steeds een ander “huis-karakter” bereikt, en van brouwsel tot brouwsel zijn er natuurlijk ook steeds variaties.
In een aantal huizen wordt het bier dan gedurende een aantal dagen uitgeschonken, vroeger gewoon in keuken en/of woonkamer, tegenwoordig vaak ook in speciaal daarvoor gereserveerde ruimtes. De uitschenkperiodes worden gewoonlijk voor een jaar vastgelegd, meestal 3 tot 5 dagen achtereen, ruwweg elke maand. Er zijn verder ook mensen met brouwrecht die het bier alleen voor eigen verbruik laten brouwen, een brouwsel wordt dan vaak over meerdere afnemers verdeeld. Het bier is in het algemeen donkerblond tot amberkleurig, heeft een licht waasje en is stevig gehopt.
Er is een vereniging van Zoigl-Stuben die de traditie willen bewaren, te herkennen aan het groene bord met de tekst “Echter Zoigl vom Kommunbrauer” in geel- en roodkoper op groene achtergrond, met de brouwersster verweven met de Z(oigl). Echter, enkele Stuben hebben verkozen geen lid te worden, hoewel ze wél Zoigl uit de Kommunbrauerei schenken.

Vier van de genoemde plaatsen liggen vrij dicht bij elkaar; alle vijf zijn per openbaar vervoer bereikbaar vanaf de spoorlijn (Hof -) Marktredwitz – Weiden (- Schwandorf – Regensburg). Falkenberg en Mitterteich zijn op weekdagen per bus verbonden met Wiesau waar naast de stoptreinen van de Vogtlandbahn (VBG) ook vrijwel alle sneltreinen (ALEX en RE) stoppen. Windischeschenbach heeft een station (alleen VBG) op een kwartiertje lopen van de Marktplatz, en Neuhaus is ongeveer even ver, zij het met meer hoogteverschil. Eslarn tenslotte is wat verder weg, maar heeft een vrij goede busverbinding met Weiden, met ook enkele bussen op zaterdag en zondag.
Rondreizen in deze regio, plus een groot gebied ten noordwesten, noorden en noordoosten kan bijvoorbeeld met het Egronet-ticket. Het Egronet samenwerkingsverband (Euregio Egrensis, verwijzend naar de stad Eger (Cheb) in noordwest Tsjechië) strekt zich uit van Lichtenfels in Oberfranken, via Bayreuth – Pegnitz – Weiden (Oberpfalz), dan Marianske Lazne (Marienbad) en Karlovy Vary (Karlsbad) in Tsjechië, via Aue en Zwickau in Saksen tot Gera (Thüringen). Verblijf je buiten het gebied of ben je met een groepje dan komen het Bayern-Ticket en het Bayern-Böhmen ticket in aanmerking.

Eslarn

Voorzover bekend is er al sedert 1522 een Kommunbrauhaus in Eslarn, het huidige dateert van 1900. Het daar geproduceerde bier wordt overigens geen Zoigl genoemd, maar Kommune. Maar liefst een zestigtal “Hausbrauer” laten hier nog brouwen. Er is in Eslarn zelf slechts 1 Stube, Zoigl-Stum beim Ströhern (familie Grießl, Tillystrasse 4), zo ongeveer elke 3 weken geopend van vrijdag tot zondag. Een takkenbezem hangt uit wanneer de Stube geopend is, normaal is dat vrijdag en zaterdag vanaf 14 en zondag vanaf 12 uur. In de Eslarner Kommunbrauerei wordt nog een tweede bier gebrouwen, de Rebhuhn-Zoigl, met spelt, emmer en eenkorn, oude graansoorten die in de streek verbouwd worden. Een deel van de opbrengst gaat naar de bescherming van de patrijs in de Oberpfalz. Het bier uit het Eslarner Kommunbrauhaus wordt op nog drie andere plaatsen uitgeschonken: in Zum Zäpferten, Eslarn (Fam. Kleber, Bruckhof 6, 09653 929266), in Wirtshaus Lederer in Tännesberg (Markplatz 4, 09655 385, hier is de Rebhuhn-Zoigl van de tap verkrijgbaar) en in Zoigl Voit in Pleystein (Neuenhammerstrasse 20). Rebhuhn-Zoigl op fles (0,5 en 1 liter) is verkrijgbaar in het gemeentehuis en de lokale bouwmarkt (!).Eslarn ligt vlakbij de grens met Tsjechië, de busrit vanaf Weiden neemt ongeveer een uur in beslag. In het plaatsje is ook nog een Privatbrauerei, Bauriedl.

Falkenberg

Het Kommunbrauhaus van Falkenberg is fraai gelegen aan de voet van de rots waarop de burcht staat, aan de oever van de Waldnaab. Het brouwrecht dateert van 1467; hoe oud het Brauhaus precies is, is niet bekend, maar het is al sinds 1582 in bezit van de gemeente (Markt Falkenberg). Inmiddels zijn er weer zo’n drie dozijn “Bier-Bürger”, en er zijn drie Stuben: Kramer-Wolf, Tirschenreuther Strasse 4, Wolfadl, Gumpener Weg 1, plus vanaf 1 januari 2011 Schwoazhansl, Tirschenreuther Strasse 7. Ook een van de hotels ter plaatse, de zeer oude Gasthof Zum Roten Ochsen, heeft Zoigl.  De Stuben zijn als regel vier dagen (meestal vrijdag tot maandag) geopend, de Zoiglkalender vind je op de website van de gemeente (Markt Falkenberg); de Gasthof heeft dinsdag Ruhetag. Falkenberg is op weekdagen per bus bereikbaar vanaf Wiesau met de buslijn naar Tirschenreuth (- Bärnau – Hermannsreuth), reistijd 10 minuten.

Mitterteich

Het brouwrecht van Mitterteich dateert van 1516, het huidige brouwhuis is van 1864 en heeft een duidelijk grotere capaciteit dan gemiddeld, om die reden wordt hier met steenkool (briketten) gestookt. Er zijn drie al langer bestaande Zoiglstuben: Oppl aan de Obere Markt, Hartwich in de Angergasse en Lugert aan de Bachstrasse. Oppl is ook de eerste brouwer, hij hangt geen brouwersster buiten maar een cirkel met een bierpul erin; de Ausschank is steeds van dinsdag tot en met zaterdag, zo’n acht keer per jaar. De andere twee hangen een (forse) dennentak buiten. Hartwich is in zoverre bizonder dat het bier hier in de Stube uit vaten getapt wordt, meestal tapt men direkt uit de lagertank. Dat geschiedt dan van maandag tot en met zaterdag, een keer of zeven per jaar. De Stube van de familie Lugert staat ook bekend als “Boozhaus” en is meestal een hele week of zelfs acht dagen (vrijdag – vrijdag) geopend, ongeveer zesmaal in het jaar. In juni 2010 opende Zoiglbauer (fam. Männl) zijn deuren (Kirchplatz),  met een tweede vestiging in Waldsassen, deze wordt niet meer vermeld; Zoiglbauer is een, soms tweemaal per maand open van woensdag tot zondag. Er is elk jaar een Zoigl-fest in Mitterteich gedurende een weekeinde in juli, waarbij het bier van alle Stuben komt. Busverbinding vanaf Wiesau, ook hier alleen maandag tot vrijdag overdag (lijn naar Waldsassen – Eger, reistijd circa 10 minuten).
Er zijn nog een aantal plaatsen waar het bier uit Mitterteich gedronken kan worden. In Gasthof zur Post in Bärnau, bij Zum Meislbeck in Erbendorf, bij Stromhias in Flossenbürg, bij Zum Röidl (Gasthof Schöner, Marktplatz 6, 09638 279) in Neualbenreuth en bij Dameradl in Waldershof (Fam. Kaiser, Markt 66, 09231 72400, alleen in mei en augustus). Ook in het voormalige Kommunbrauhaus van Waldershof (tegenwoordig kortweg Brauhaus, Walbenreuther Strasse 4) wordt regelmatig Mitterteicher Zoigl geschonken. In de zo nu en dan geopende Zoiglstube in het Stiftlandmuseum Waldsassen komt de Zoigl van Oppl.
In Mitterteich vind je ook nog een Privatbrauerei, Hösl. Deze brouwerij staat iets achter de plaats waar de voorganger van het Kommunbrauhaus van 1864 ooit stond. Ze heeft sinds najaar 2010 ook een (donker) bier met de naam Zoigl in het assortiment.

W.-Neuhaus

Neuhaus was tot 1972 een zelfstandige gemeente. Het brouwrecht gaat terug tot 1415 en is daarmee het oudste van deze vijf . In Neuhaus schenken maar liefst zes Stuben uit, dus elk (lang) weekend is er een geopend, een enkele keer zelfs twee, in ieder geval vrijdag – maandag, soms langer. De zes liggen vrijwel op een rij vanaf de Burcht tot de brouwerij. Direkt bij de burcht ligt de Schafferhof (Burgstrasse 6),  ter hoogte van de kerk volgt Lingl (Burgstrasse 1), even verderop Teicher (Marktplatz 4), dan Bahler (Marktplatz 12), vervolgens Beim Käck’n (Marktplatz 18) en tenslotte Schoilmichl (Marktplatz 20), direkt om de hoek ligt de brouwerij. Ook Gasthof Zum Waldnaabtaal (Marktplatz 1) schenkt Zoigl (Sausewind). Elk jaar op drie oktober is er de Tag der Neuhauser Kommunbrauer, dan zijn alle Stuben geopend en kan de brouwerij bezichtigd worden. Je loopt in een kwartier van station Windischeschenbach naar Neuhaus, met op het laatst een stevige klim.
Neuhauser Zoigl (van Schoilmichl) wordt in nog twee andere plaatsen geschonken, in Parkstein-Hammerles bij Zum Vinzenz, Dorfhammerles 21 en in Neustadt a/d Waldnaab bij Waldhauser, Freyung 26 (Fam. Schmid, 09602 939898).
Er is een Zoigl-website voor Neuhaus en Windischeschenbach samen: zoiglbier.de

Windischeschenbach

Het brouwrecht van Windischeschenbach dateert van 1455, het brouwhuis van 1853. Er zijn een kleine 40 brouwgerechtigden, negen daarvan benutten hun recht en schenken uit, dus elk lang weekeinde zijn er 1 of 2 geopend, meestal vrijdag – maandag, soms een dag langer. Dat zijn allereerst zes Stuben die in het weekend-schema meedraaien: Beim Binner (Kleiau 3), Beim Gloser (Lehnerberg 2), Da Roude (Stadtplatz 3), Fiedlschneider (Stadtplatz 15), Schloßhof (Schlosshof 13) en Zum Posterer (An der alten Post 5). Een zevende Stube, Stern is sinds 2008 niet meer actief. Dan is er nog Zoiglstube Loistl (Neustädter Str. 24), elke week geopend op maandag tot en met donderdagavond, plus woensdag lunchtijd. Tenslotte schenken ook Hotel Oberpfälzer Hof (Hauptstrasse 1) en Gasthof Zum Weissen Schwan (Pfarrplatz 1) Echter Zoigl uit. Alle zijn gelegen op niet meer dan 200 meter van de brouwerij in de Braugasse.
De familie Loistl schenkt ook maandelijks een lang weekend Zoigl uit in de Alter Pfarrhof in Altenstadt a/d Waldnaab. Zoiglstube Zum Wagerer in Parkstein (Fam. Menzl, Lichtensternstrasse 8, 09602 6695) schenkt Zoigl die ze betrekken van Zum Posterer. Hetzelfde geldt voor Zum Houdara in Kemnath (Fam König, Stadtplatz 17).

Brauereizoigl

Vlak om de hoek van de Kommunbrauerei van Windischeschenbach vind je de Wolframstub’n. Het officiële adres is Hauptstrasse 12, daar vind je de bakkerij en winkel, de brouwerij zit erachter, ook in de Braugasse. De vorige “Chef des Hauses” wilde eigenlijk het Kommunbrauhaus grondig moderniseren, maar de andere aandeelhouders wilden daar niet in mee, zodat hij besloot zijn eigen brouwerij te bouwen. Deze is ook in een weekend-schema geopend, elf keer per jaar vrijdag – zondag (in een zomermaand of  in december niet); de data staan gewoon in de schenkkalender van Windischeschenbach. De Wolframstub’n voorziet ook een groot aantal Zoiglstuben buiten Windischeschenbach van bier: Zum Gogerer in Floß, Zoigl im Kommunbrauhaus in Kemnath, Moierhof in Kirchdemenreuth (Fam. Senft, Altenparkstein 7, 09681 1555/917226), Reiserbesen in Pullenreuth (Fam. Steger, Kronau 3, 09234 980700), Zoigl am alten Rathaus in Marktredwitz, Brucksaler in Neustadt a/d Waldnaab, Am Letten in Reuth bei Erbendorf – Letten en Zum Boderfuchs in Tirschenreuth.
In Windischeschenbach is ook de Privatbrauerei Würth gevestigd, die tegenwoordig een groot deel van zijn omzet haalt met bieren die als Zoigl betiteld worden (Hell en Dunkel).

Er zijn vele kleinen en middelgrote brouwerijen in de Oberpfalz die een of meerdere bieren produceren die Zoigl genoemd worden, de term is immers niet beschermd. In vele gevallen wordt dat bier ook uitgeschonken in een of meer Zoiglstube(n). Naast de twee genoemde in Windischeschenbach is er Brouwerij Eismann in Altenstadt a/d Waldnaab, de Schlossbrauerei Friedenfels, brouwerij Hösl in Irchenrieth (Braugasse 3a, 09659 666) (inmiddels gesloten), Brauereigasthof Zum goldenen Löwen in Kallmünz, Landbrauerei Scheuerer in Moosbach, het Pirker Brauhaus in Pirk (Braugasse 7, 0961 42391) (ook gestopt), brouwerij Riedl in Plößberg (Kirchenstr. 2, 09636 236), brouwerij Bischofshof in Regensburg, de Schlossbrauerei Reuth, brouwerij Püttner in Schlammersdorf, Sperber-Bräu in Sulzbach-Rosenberg, Behringer in Vohenstrauß (Marktplatz 35, 09651 924732) (was gesloten, is heropend, status Zoigl onbekend) en de Brauwirt in Weiden.

Ook buiten de Oberpfalz zijn er brouwerijen die een Zoiglbier in het assortiment hebben. Bijvoorbeeld brouwerij Nothhaft in Marktredwitz (net in Oberfranken) en de Klosterbrauerei Mallersdorf (Niederbayern), de enige Zoigl gebrouwen door een non (niet de enige gebrouwen door een vrouw!). Een wat verder weg gelegen voorbeeld is Zoiglstube Drei Kronen in Straßgiech (Oberfranken) (gesloten per 1-1-2014), de Ausschank van brouwerij Gänstaller uit Schnaid (voorheen brouwend bij Beck in Trabelsdorf). Er is zelfs een Zoigl-Ausschank in Kaufbeuren, Schwaben (onder Augsburg).

Kommunbrauereien

Het verschijnsel Kommunbrauerei is niet beperkt tot de Oberpfalz.Een van de meest bekende voorbeelden is te vinden in Neuhaus an der Pegnitz, ook weer vlak over de grens met de Oberpfalz, het gebied wordt wel aangeduid als de Frankenpfalz en behoorde vroeger ook tot de Oberpfalz. Het brouwrecht in Neuhaus a/d Pegnitz dateert van 1470. Men noemt het bier ook hier Kommune, met Zoigl duidt men hier alleen de brouwersster aan. De drie Kommun-Wirtshäuser zijn Hombauer (Fam. Reindl, Unterer Markt 3), Prunhuber (Fam. Benaburger, Unterer Markt 17) en Schaffer (Fam. Döth, Burgstrasse 4); momenteel opent Prunhuber niet vanwege familie-omstandigheden. De oude Kommunbrauerei is allang geschiedenis, de drie brouwden jarenlang het bier in de voormalige Falkenloch-brouwerij, totdat ook deze afgekeurd werd (2013). Tegenwoordig wordt de gehopte wort in Hersbruck geproduceerd (Bürgerbräu), vergisting en lagering vindt in Neuhaus plaats. Het Neuhauser bier is amberkleurig, helder (hier wordt wel gefilterd) en van Märzen-sterkte. In Neuhaus/Pegnitz vind je ook de grote brouwerij Kaiser, die nog twee keer per jaar Kommune brouwt, deze wordt in de zomer en rond de jaarwisseling uitgeschonken door de plaatselijke sportvereniging, vandaar de naam Sportlerkommune. Zowel Falkenloch als Kaiser zijn voortgekomen uit het Kommunbrauwesen. Neuhaus/P. ligt aan de spoorlijn Neurenberg – Bayreuth / Marktredwitz.
Een ander voorbeeld is de Kommunbrauerei van Seßlach in Oberfranken, zuidwest van Coburg, vlak aan de grens met Thüringen. Het brouwrecht van dit nog geheel door een stadsmuur omgeven stadje dateert mogelijk al van 1343, het huidige Brauhaus dateert van 1892 en staat tegen de stadsmuur. Bezoekers van Sesslach kunnen het bier drinken bij Gasthof Reinwand en bij de Roter Ochse, beide aan de Maximiliansplatz gelegen. Busverbinding met Coburg.